Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, hukuk düzenimizin temel taşıdır. Anayasa ile belirlenen normlar hiyerarşisinde, tüm kanunların ve düzenleyici işlemlerin Anayasa’ya uygun olması esastır. Bu uygunluk denetimini yapan en yüksek yargı organı ise Anayasa Mahkemesidir. Kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM İçtüzüğü’nün Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurulabilir. Ancak bu başvuru hakkı sınırsız değildir. Bu yazımızda, Anayasa Mahkemesi’ne iptal davası kimler tarafından açılabilir?, şartları nelerdir, süresi ve etkileri nasıldır? sorularını detaylı şekilde yanıtlayacağız.
Anayasa Mahkemesi ve Norm Denetimi
Anayasa Mahkemesi, anayasal yargı denetimini iki yolla gerçekleştirir:
- Somut norm denetimi (itiraz yolu): Bir mahkeme önündeki davada, uygulanacak normun Anayasa’ya aykırı olduğu kanaati hâkim tarafından taşınıyorsa, konu Anayasa Mahkemesi’ne götürülür.
- Soyut norm denetimi (iptal davası): Bir düzenleyici işlemin, herhangi bir davaya konu olmaksızın, sırf Anayasa’ya aykırılık gerekçesiyle denetlenmesi talep edilir.
Bu yazının konusu olan iptal davası, doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne yapılan soyut denetim başvurusudur.
İptal Davası Hangi Mevzuatları Kapsar?
Anayasa Mahkemesi, aşağıdaki normları hem şekil hem esas bakımından denetleyebilir:
- Kanunlar
- Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri
- Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğü
Ancak dikkat edilmelidir ki;
- Olağanüstü hâl ve savaş hâlinde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ile,
- Usulüne göre yürürlüğe konulan uluslararası antlaşmalar,
iptal davası konusu yapılamaz.
Anayasa Mahkemesine Kimler İptal Davası Açabilir?
Anayasa’nın 150. maddesi bu yetkiyi belirli kişi ve organlara tanımıştır. Her birey iptal davası açma hakkına sahip değildir. İptal davası açabilecek kişi ve kurumlar şunlardır:
1. Cumhurbaşkanı
Cumhurbaşkanı, Anayasa’nın 104. ve 148. maddeleri gereğince, kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve Meclis içtüzüğünün tümü ya da belirli hükümleri hakkında doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne iptal davası açabilir.
- Bu yetki karşı imza şartına tabi değildir.
- Cumhurbaşkanı, bu yetkisini tek başına kullanabilir.
- Cumhurbaşkanlığı makamının “tarafsızlık” niteliği gereği bu denetimi yapma görevine sahiptir.
2. TBMM’de En Fazla Üyeye Sahip İki Siyasi Parti Grubu
Anayasa Mahkemesi Kanunu’nun 26. maddesi uyarınca, TBMM’de en fazla üyeye sahip olan iki siyasi parti grubu, grup kararı almak kaydıyla iptal davası açabilir.
- Grup kararı, grup üyelerinin salt çoğunluğu ile alınmalıdır.
- Davayı, parti grubu adına grup başkanı veya grup başkanvekili açar.
- Grup kararı, ilgili düzenleme Resmî Gazetede yayımlandıktan sonra alınmalıdır.
- Anayasa Mahkemesi, iptali istenen hükümlerin açıkça belirtilmesini zorunlu kılar.
3. Türkiye Büyük Millet Meclisi Üye Tamsayısının En Az Beşte Biri Oranındaki Milletvekilleri
TBMM’nin üye tamsayısının en az beşte biri oranında milletvekili (600 milletvekili üzerinden en az 120 milletvekili), iptal davası açabilir.
- Dilekçede tüm milletvekillerinin isim ve imzalarının bulunması gerekir.
- İmzasını geri çeken milletvekillerinin bu beyanı davayı düşürmez.
- Bu yetki hem şekil hem esas bakımından geçerlidir.
İptal Davası Açma Süreleri
İptal davaları için Anayasa’da açıkça belirlenmiş süre sınırları bulunmaktadır:
1. Şekil Yönünden Süre (10 Gün)
Anayasa’nın 148. maddesi gereği:
- Şekil yönünden iptal davası, düzenleyici işlemin Resmî Gazetede yayımlanmasından itibaren 10 gün içinde açılmalıdır.
2. Esas Yönünden Süre (60 Gün)
Anayasa’nın 151. maddesine göre:
- Esas yönünden iptal davası, düzenlemenin yayımlandığı tarihten itibaren 60 gün içinde açılmalıdır.
Bu süreler hak düşürücü niteliktedir. Süre geçtikten sonra yapılan başvurular Anayasa Mahkemesi tarafından usul yönünden reddedilir.
İptal Davası Açma Usulü
İptal davası açacak kişi veya kurumlar, dava dilekçelerinde aşağıdaki unsurlara yer vermelidir:
- İptali istenen norm ve ilgili hükümler
- Bu hükümlerin Anayasa’nın hangi maddelerine aykırı olduğu
- Aykırılığın gerekçesi ve dayanakları
Anayasa Mahkemesi, başvurunun eksik veya hatalı olması durumunda başvuruculara süre vererek eksikliklerin tamamlanmasını ister. Belirtilen sürede bu eksiklikler giderilmezse başvuru açılmamış sayılır.
Ayrıca, birden fazla düzenleyici hüküm aynı dilekçeyle iptal talebine konu yapılabilir. Mahkeme, her hüküm için ayrı dosya açarak inceleme yapabilir.
Anayasa Mahkemesi’nin İncelemesi ve Karar Süreci
Anayasa Mahkemesi, iptal davalarını genellikle dosya üzerinden inceler. Ancak gerekli görürse, ilgili kişi ve kurum temsilcilerini bilgi almak üzere dinleyebilir.
- Siyasi parti kapatma davaları dışında duruşma yapılması zorunlu değildir.
- İnceleme sonunda verilen kararlar, gerekçeli ve kesin niteliktedir.
- İptal kararı verildiğinde, kararın yürürlüğe gireceği tarih kararla belirlenebilir, aksi halde Resmî Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlüğe girer.
İptal Kararlarının Sonuçları ve Etkileri
Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararları, şu özellikleri taşır:
- Kesindir, temyiz edilemez.
- Geriye yürümez; karar, yalnızca ileriye dönük sonuç doğurur.
- İptal edilen norm, Resmî Gazete’de yayımlandığı gün veya belirlenen başka bir tarihte yürürlükten kalkar.
- Anayasa Mahkemesi, iptal hükmünün yürürlüğe girişini en fazla 1 yıl erteleyebilir.
- TBMM, doğan hukuki boşluğu gidermekle yükümlüdür.
Sonuç
Anayasa Mahkemesi’ne iptal davası açma yetkisi, Anayasa’nın belirlediği sınırlı sayıda kişi ve kuruma tanınmıştır. Bu düzenleme, keyfî başvuruların önlenmesi, yargı yükünün kontrol altında tutulması ve hukuk sisteminin denge içinde işletilmesi açısından büyük önem taşır.
Her birey doğrudan iptal davası açamasa da, somut bir davada uygulanacak normun Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla mahkeme aracılığıyla itiraz yoluna başvurabilir. Böylelikle Anayasa Mahkemesi’ne taşınan her düzenleyici işlem, hem anayasal denetimden geçer hem de hukuk devleti ilkesi pekiştirilmiş olur.